Σούφι : Οι μυστικοί της Ανατολής – Ανατολική Φιλοσοφία

του Γ.Α.ΠΛΑΝΑ
Ιδρυτή και Διευθυντή του
Πολιτιστικού και Φιλοσοφικού Οργανισμού “Νέα Ακρόπολη”

“για τους Σούφι, που πάντα αρέσκονται να μιλούν με παραβολές και με ποιητική και συμβολική γλώσσα, η διδασκαλία τους, το «κρασί» τους, όπως συνηθίζουν να το αποκαλούν, υπήρχε από πολύ παλιά και ταυτίζεται με την έννοια των Μυστηρίων, που συναντώνται σε όλα τα παραδοσιακά εσωτερικά συστήματα” Γιατί η Διδασκαλία είναι Μία!

Η προέλευση του σουφισμού, σαν εσωτερικού ρεύματος μέσα στους κόλπους του ισλαμισμού, είναι σκοτεινή και αμφιλεγόμενη, όπως συμβαίνει συνήθως με κάθε εσωτερικό ρεύμα. Αν και οι σούφι υποστηρίζουν ότι ο σουφισμός είναι μια εσωτερική διδασκαλία στα πλαίσια του Ισλάμ, που συμβιβάζεται με την ορθοδοξία του Κορανίου, είναι επίσης παραδεκτό ότι πίσω του βρίσκεται μια πανάρχαια εσωτερική παράδοση, που μερικοί σοφοί σούφι την συνδέουν με τον Πυθαγόρα και ακόμα με τον Ερμή τον Τρισμέγιστο ή Θωτ των αρχαίων Αιγυπτίων. Ετσι, για μερικές σχολές του σουφισμού ή για μερικά τάγματα, η σειρά διαδοχής των δασκάλων τους φτάνει μέχρι τον Μωάμεθ, για άλλες μέχρι τον Ουβάις ελ Καρνί, που πέθανε τον 7ο αιώνα και δεν συνάντησε ποτέ τον Μωάμεθ και για άλλες δεν προέρχεται από κάποια συγκεκριμένη πηγή και υποστηρίζουν ότι οι εσωτερικές τους διδασκαλίες είναι χιλιάδων χρόνων και αντιστοιχούν και συνδέονται με τα ρεύματα του Τρισμέγιστου, του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα και άλλων αρχαίων σοφών. Λέει σχετικά ο μεγάλος δάσκαλος σούφι Ιμπν ελ Φαρίντ (1181-1235): «Το κρασί μας υπήρχε πριν από αυτό που εσείς ονομάζετε <σταφύλια> και <αμπέλια>» και μετά «εμείς ήπιαμε προς τιμήν του Φίλου, μεθώντας πριν δημιουργηθεί το αμπέλι».

Σε παραβολές των σούφι το κρασί συμβολίζει την διαχρονική εσωτερική διδασκαλία που, κατά τους ίδιους, είναι η ίδια με όλων των άλλων εσωτερικών συστημάτων, γιατί η Διδασκαλία είναι μία. Και το αμπέλι και το σταφύλι είναι τα συστήματα, τα εξωτερικά κανάλια, τα θρησκευτικά σώματα και τα φιλοσοφικά σχήματα. Για τους σούφι, στους οποίους πάντα αρέσει να μιλούν με παραβολές και με ποιητική και συμβολική γλώσσα, η διδασκαλία ή το κρασί τους υπήρχε από πολύ παλιά και ταυτίζεται με την έννοια των Μυστηρίων σε άλλους παραδοσιακούς πολιτισμούς. Γι’αυτό και δεν μπορεί να θεωρηθεί ο σουφισμός προϊόν του ισλαμισμού. Απλώς ενσωματώθηκε σ’ αυτόν χρησιμοποιώντας τον ως φορέα, εφόσον αποδείχθηκε κατάλληλος εξαιτίας της ανεξιθρησκείας του, μια και σύμφωνα με τα ίδια του λόγια του προφήτη στο Κοράνι, κάθε άλλος προφήτης ή σοφός ιδρυτής θρησκείας ή φιλοσοφικής σχολής θεωρείται απεσταλμένος του Θεού, του Αλλάχ, του Ακατονόμαστου. Τη λέξη «σούφι» την χρησιμοποιούσαν στην Αραβία και πριν από τον Μωάμεθ και οι παραδόσεις μιλούν για την ύπαρξη του σουφισμού στην 2η χιλιετία π.Χ.

Σύμφωνα με τις πιο αποδεκτές απόψεις, η λέξη «σούφι» σημαίνει «μαλλί», δηλαδή το μάλλινο ρούχο ή χιτώνα που φορούσαν οι σοφοί, οι αναχωρητές και οι δάσκαλοι σούφι. Άλλες όμως εκδοχές την συσχετίζουν με το Αϊν Σοφ των καββαλιστών και βρίσκουν μεγάλη σχέση ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο εσωτερικά ρεύματα. Ετσι, στην «Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρεται ότι οι Εβραίοι σοφοί της Καββάλα θεωρούν ότι η παράδοσή τους και η παράδοση των μυημένων τους έχει την ίδια προέλευση με τον σουφισμό. Οι σούφι όμως αρνούνται ότι η δική τους προέρχεται από κάποια συγκεκριμένη πηγή και δεν περιορίζονται στην αντιστοιχία με την Καββάλα ή με άλλο παρόμοιο εσωτερικό ρεύμα, αλλά θεωρούν την παράδοσή τους καθολικής διάχυσης.

Στην διδασκαλία των σούφι είναι σημαντικό να προσέξουμε ότι διατηρείται η συμβολική χρήση της γλώσσας, όπως στα αρχαία μυστήρια, ώστε μόνο οι «έτοιμοι» και οι μυημένοι να μπορούν να καταλάβουν. Γι’ αυτό, όταν μεταφράζεται σε ξένη γλώσσα μια πραγματεία ή ένα ποίημα των σούφι, το μόνο που μένει είναι η σκέτη εξωτερική φλούδα, όμορφες λέξεις, βαθιά ίσως φιλοσοφικά νοήματα, αλλά χωρίς το πραγματικό εσωτερικό και πολυδιάστατο μήνυμά του.

Μέσα στη διδασκαλία των σούφι, που καλύπτει όλο το ανθρώπινο φάσμα εκφράσεων, διακρίνουμε, για παράδειγμα, την εξελικτική θεωρία πολύ πριν από τον Δαρβίνο και την θεωρία ότι το ανθρώπινο ον προήλθε από τη θάλασσα, όπως έλεγε και ο Αναξίμανδρος στην προσωκρατική Ελλάδα. Η διδασκαλία τους προχωρεί περισσότερο και ισχυρίζεται ότι το ον εξελίσσεται από ορυκτό σε φυτό, από φυτό σε ζώο, μετά σε άνθρωπο, ύστερα σε άγγελο, μέχρις ότου συγχωνευθεί στη θεία συνείδηση, όπως λένε οι εσωτερικές ανατολικές διδασκαλίες, όταν μιλούν για κύκλους εξέλιξης μέσα σε πλανητικές αλυσσίδες, γύρους και μπαλόνια ή για κόσμους ύπαρξης σε διάφορες συνειδησιακές διαστάσεις.

Ο σουφισμός στον δυτικό μεσαίωνα είχε μεγάλη επίδραση. Όπως είναι γνωστό, η αρχαία κλασική φιλοσοφία ξαναήρθε στη μεσαιωνική Δύση μέσω των Αράβων μεταφραστών και σχολιαστών, που είχαν κεντρική έδρα στην Ευρώπη, την Ισπανία, που κατέκτησαν τον 8ο αιώνα. Για παράδειγμα, ο μοναχός Ρογήρος Βάκων (1214-1294) ο μεγάλος μύστης και θεμελιωτής της εμπερικής μεθόδου, είχε σπουδάσει στην Ισπανία των Σαρακηνών και είχε έρθει σε επαφή με μύστες σούφι, τους οποίους και αναφέρει στα φιλοσοφικά του έργα ως «ανατολίτες φιλοσόφους». Ο Βάκωνας πιθανόν μυήθηκε στη σχολή της Κόρντοβα, της οποίας σημαντικός δάσκαλος υπήρξε ο Μπεν Γκάμπιρον ή Αβισεβρών, που άσκησε ζωτική επίδραση στην ίδρυση του φραγκισκανικού τάγματος από τον άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, στο οποίο εισήλθε ο Βάκωνας το 1247. Επίσης, ο μεγάλος εσωτεριστής φιλόσοφος Ραϋμόντ Λουλ παραδέχεται ότι έγραψε το περίφημο ποιήμα του «Το βιβλίο του Εραστή και της Αγαπημένης του» (1283) βασιζόμενος σ’ ένα σουφικό πρότυπο.

Εκεί όμως που είναι πιο φανερές οι σχέσεις και οι επιδράσεις του σουφισμού στη Δύση, είναι στο τάγμα των Ναϊτών. Μερικοί από τους εννέα αρχικούς ιππότες-ιδρυτές του τάγματος λέγεται ότι ήταν μύστες σούφι, όπως ο αρχηγός τους, ο Ουγκε ντε Πεϋν και ο Γοδεφρείδος ντε Σαιντ-Ομέρ. Οι επαφές των Ναϊτών στους Αγίους Τόπους με ορισμένους σούφι και με τα μυστικά τάγματά τους, είναι πλέον εξακριβωμένες ιστορικά, από τα πρακτικά της δίκης εναντίον του ναϊτικού τάγματος, που προκάλεσε την εξαφάνισή τους. Πολλά ιπποτικά εσωτερικά τάγματα που ιδρύθηκαν μετά, φέρνουν τη σφραγίδα τους και συνεπώς την επίδραση του σουφισμού. Οι μεσαιωνικές γνώσεις περί αστρολογίας, αλχημείας, μαγείας κ.λπ. εισήλθαν στη Δύση μέσω των Αράβων και των Εβραίων καββαλιστών και των διδασκάλων σούφι, οι διδασκαλίες των οποίων επιβίωσαν ανάμεσα στις διάφορες εσωτερικές ομάδες της Ευρώπης, από τον μεσαίωνα ως την σύγχρονη εποχή.

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΜΕΓΑΛΑ ΚΛΑΣΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΟΥΦΙΣΜΟΥ

Ένα από τα κύρια χαρακτηρστικά του σουφισμού είναι η ποικιλία των εκφράσεων με την οποία μπορούν να μεταδώσουν τις διδασκαλίες τους οι δάσκαλοι σούφι. Μέσα από τη μουσική, το τραγούδι και τον χορό, όπως στην περίπτωση των δερβίσηδων (υποψήφιοι σούφι ειδικής σχολής), μέσα από την ομαδική εργασία, από τη χρήση συμβόλων, σημείων, παραβολών, μέσα από αισθητηριακές εντυπώσεις, από ποιήματα, παραβολές, αφηγήσεις, μέσα από υψηλές μεταφυσικές ή φιλοσοφικές έννοιες κ.α., ο διδάσκαλος σούφι καταφέρνει να μεταδώσει στον μαθητή του, σύμφωνα με ό,τι αυτός χρειάζεται, μια διδασκαλία και μια πιο υψηλή πνευματική κατάσταση συνείδησης. Αυτές οι διάφορες μέθοδοι, παρόλο που χρησιμοποιούνται ελεύθερα από κάθε δάσκαλο ανάλογα με την περίπτωση και την ανάγκη, αποτέλεσαν με την πάροδο του χρόνου διάφορες σχολές ή τάγματα που εξειδικεύθηκαν και ανέπτυξαν περισσότερο κάποια από αυτές τις μεθόδους. Τέσσερα είναι τα κλασικά τάγματα των σούφι, αν και υπήρχαν πολλοί φημισμένοι δάσκαλοι και μύστες σούφι που δεν ανήκαν σε κανένα από αυτά και χρησιμοποιούσαν τα δικά τους συστήματα, τα οποία όμως δεν κατόρθωσαν να αποκρυσταλλωθούν σε κάποια συγκεκριμένη παραδοσιακή σχολή μετά τον θάνατό τους.

Το τάγμα «Χίστι», που είναι το παλαιότερο, ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα από τον δάσκαλο Αμπούτ Ισάκ Χίστι, απόγονο του Μωάμεθ και χρησιμοποίησε τη μουσική και τον χορό για τις ασκήσεις του. Οι δερβίσηδες αυτού του τάγματος έμπαιναν στις πόλεις, τραγουδούσαν κι έπαιζαν μουσική χορεύοντας, για να συγκεντρώνουν και να γοητεύουν τους ανθρώπους και ύστερα τους διηγούνταν μια ιστορία ή έναν μύθο που είχε διδακτική και μυητική σημασία. Εκείνοι που καταλάβαιναν και «ξυπνούσαν», τους ακολουθούσαν. Γρήγορα, όμως, οι Χίστι απολιθώθηκαν, όπως έγινε αργότερα και με άλλα τάγματα σούφι και οι τεχνικές τους περιορίστηκαν σε μια απλοϊκή αγάπη για την μουσική και σε μια επιφανειακή χορευτική δεξιοτεχνία, όπου η συγκινησιακή διέγερση που προκαλείται με τις ασκήσεις αυτές, συγχέεται με την αληθινή πνευματική εμπειρία. Οι μουσικοί και οι χορευτές τους όμως χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στον ισλαμικό κόσμο και κυρίως στις Ινδίες.

Ένα πιο εσωτερικό και φιλοσοφικό τάγμα είναι αυτό που ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα, από τον Αμπντούλ Καντίρ, στα νότια της Κασπίας θάλασσας. Ειδικεύθηκε στο να προκαλεί πνευματικές καταστάσεις τύπου έκστασης, όπως το ινδικό σαμάντι. Η διδασκαλία του χρησιμοποιούσε ορολογίες, παραβολές και συστήματα που μοιάζουν μ’ εκείνα που χρησιμοποίησαν αργότερα στην Ευρώπη οι Ροδόσταυροι.

Το τρίτο είναι το τάγμα «Σουχραβάρντι», που ιδρύθηκε επίσης τον 12ο αιώνα από τον δάσκαλο Ζιζαουντίν Σουχραβάρντι. Οι τεχνικές του είναι ποικίλες και περιλαμβάνουν σχεδόν όλες όσες αναφέραμε προηγουμένως, όπως τη μυστικιστική έκσταση μέσω στροβιλικών χορευτικών κινήσεων ή τον διαλογισμό σε απόλυτη ηρεμία και σιωπή, για την επίτευξη της «αντίληψης του Πραγματικού». Η διδασκαλία τους εκφράζεται μέσα από φαινομενικά παράλογες ιστορίες, που κρύβουν βαθιά συμβολικά σημεία και νοήματα, προσιτά μόνο σε όσους έχουν ξύπνιο το πνευματικό στοιχείο μέσα τους. Οι οπαδοί αυτού του τάγματος επηρέασαν βαθιά άλλες μυστικιστικές ομάδες εξαπλωμένες στην Ινδία, Περσία και Αφρική.

Το τέταρτο κλασικό τάγμα είναι αυτό του «Νακσμπάντι», που ιδρύθηκε από τον Μπαχαουντίν Νακσμπάντ τον 14ο αιώνα στην κεντρική Ασία και είναι το πιο εσωτερικό και ολοκληρωμένο από όλα τα σουφικά τάγματα. Σ’ αυτό διαμορφώθηκε ο μεγάλος σούφι μύστης Χουτζβίρι, που έγραψε στα περσικά, για τον σουφισμό και τα τάγματά του, το βιβλίο «Αποκάλυψη του Κρυμμένου», το οποίο θεωρείται μοναδικό στο είδος του.

Από αυτό το τάγμα εμφανίστηκαν αργότερα πολλές άλλες σχολές και μερικοί το θεωρούν σαν την πιο παλιά μυστικιστική «αλυσσίδα διαδοχής», παρόλο που ιδρύθηκε μετά από τα άλλα. Μόνο οι δάσκαλοι-σεϊχηδες του τάγματος Νακσμπάντι έχουν εξουσία να μυούν μαθητές σε όλα τα άλλα τάγματα δερβίσηδων, γιατί η διδασκαλία τους τρεφόταν από τις αρχαίες και τις πιο εσωτερικές ασκήσεις του σουφισμού, οι οποίες χαρακτηρίζονται για την μεγάλη τους αυστηρότητα και δυσκολία εκτέλεσης.

Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, κοινή σε όλους τους σούφι, υπάρχουν τέσσερα μεγάλα Ταξίδια, που μπορούμε να θεωρήσουμε σαν στάδια μύησης. Το πρώτο ταξίδι αποσκοπεί στην εναρμόνιση της συνείδησης με την αντικειμενική πραγματικότητα, επιτυγχάνοντας έτσι την «εκμηδένιση» του υποκειμενικού και ψεύτικου εγώ. Υστερα ο σούφι περνάει στο δεύτερο ταξίδι, όπου γίνεται αληθινά τέλειος άνθρωπος και σταθεροποιεί την αντικειμενική του γνώση για την πραγματικότητα. Σ’ αυτή τη μυητική φάση ο σούφι γίνεται δάσκαλος, με τον τίτλο «κουτόμπ», δηλαδή «κέντρο ή σημείο προς το οποίο στρέφονται όλοι». Στο τρίτο ταξίδι ο δάσκαλος αποκτά καθολικότητα και μπορεί να οδηγήσει πνευματικά οποιονδήποτε τύπο ανθρώπου, ανεξάρτητα από θρησκεία, χαρακτήρα ή πολιστικό περιβάλλον, πλαίσια στα οποία περιορίζεται ο δάσκαλος του δεύτερου ταξιδιού.

Τέλος, το τέταρτο ταξίδι σημαίνει ότι ο δάσκαλος ή τέλειος άνθρωπος είναι σε θέση να οδηγεί τους μαθητές του πέρα από τα όρια των φυσικών διαστάσεων του ορατού κόσμου και να τους βοηθάει πέρα από αυτό που θεωρείται φυσικός θάνατος. Στο τέταρτο ταξίδι η συνείδηση συνεχίζεται και μετά τον θάνατο, ο σούφι έχει πλήρη απόδειξη της ύπαρξης της ψυχής και της αθανασίας της και συνεχίζει να εργάζεται συνειδητά και συνεχώς, ταξιδεύοντας σε ανώτερες διαστάσεις, μέχρι να ξαναέρθει στον κόσμο σε μια νέα μορφή ζωής.

ΙΜΠΝ ΑΡΑΜΠΙ ΚΑΙ ΑΒΕΡΡΟΗΣ: Δύο σούφι φαινομενικά αντίθετοι, αλλά και συμπληρωματικοί

Πολλοί και μεγάλοι είναι οι σούφι δάσκαλοι που άσκησαν βαθιά επίδραση στην ιστορία του ανατολικού και δυτικού εσωτερισμού, εκτός από τους ιδρυτές των ταγμάτων που ήδη αναφέραμε. Ονόματα όπως του Τζαλαλουντίν Ρούμι, του έξοχου ποιητή, του Ομάρ Καγιάμ, του Ελ Γκαζαλί, του λαμπρού θεολόγου του Κορανίου, του Φαρίντ Ουντίν Ατάρ κ.α. είναι αναμφίβολα φωτεινά αστέρια στον ουρανό του σουφισμού. Μεταξύ τους διαλέξαμε όμως τις προσωπικότητες του Ιμπν Αραμπί και του Αβερρόη, όχι μόνο λόγω της ανωτερότητας της εσωτερικής τους διδασκαλίας και του φιλοσοφικού τους ύψους, αλλά και για να δείξουμε ότι ο σουφισμός μπορεί να εκφράζεται και μέσα από, φαινομενικά, αντίθετα ιδεολογικά ρεύματα.
Ο Ιμπν Αραμπί είναι μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες του ισλαμισμού στην Ισπανία και ένας από τους μεγαλύτερους μυστικιστές όλων των εποχών. Μπορούμε να πούμε ότι είναι ο θεωρητικός του μουσουλμανικού εσωτερισμού και το έργο του δεσπόζει σαν κορυφή του σουφικού και ισλαμικού πνεύματος.

Γεννήθηκε στη Μουρθία της Ισπανίας το 1165 και μεγάλωσε μέσα σ’ ένα κλίμα όπου εναρμονιζόταν η φιλομάθεια και η μουσουλμανική ευλάβεια, με την υλική άνεση και τα πλούτη. Όταν ήταν είκοσι χρονών, μετά από μια αρρώστεια που τον οδήγησε στα πρόθυρα του θανάτου, είχε ένα θεϊκό όραμα και η ζωή του άλλαξε ριζικά, καθώς πήρε την απόφαση να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στον πνευματικό δρόμο, στην «ατραπό», όπως συχνά ονομάζεται στον σουφισμό η μεταφυσική αναζήτηση. Ηρθε σε επαφή με τους μεγάλους δασκάλους της εποχής του και αφού έμαθε όλες τους τις διδασκαλίες και εμβάθυνε στο εσωτερικό τους νόημα, ασχολήθηκε με την πνευματική διαμόρφωση των μαθητών του, ιδρύοντας μια εσωτερική σχολή στην πόλη Δάμας, στη Μέση Ανατολή, που διατηρήθηκε από το 1224 έως το 1241, έτος του θανάτου του.

Από μικρό παιδί ο Ιμπν Αραμπί έκανε διάφορα θαύματα και προκαλούσε παραψυχολογικά φαινόμενα, σε σημείο που κίνησε το ενδιαφέρον του τότε μεγάλου φιλοσόφου Ιμπν Ρουάντ, γνωστού στη Δύση ως Αβερρόη, που ήταν φίλος του πατέρα του Ιμπν Αραμπί. Παρόλο που συναντήθηκαν μόνο τρεις φορές στη ζωή τους, οι σχέσεις ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο φιλοσόφους υπήρξαν πάντα τόσο πολύ στενές, ώστε έλεγαν ότι μπορούσαν να επικοινωνούν τηλεπαθητικά, χωρίς καθόλου λόγια. Όμως φαινομενικά η σκέψη τους ήταν διαμετρικά αντίθετη. Ο Αβερρόης αντιπροσώπευε την αυστηρή υπακοή στους κανόνες της Αριστοτέλειας λογικής, ενώ ο Ιμπν Αραμπί τον πλατωνικό ιδεαλισμό και μυστικισμό. Μετά τον θάνατο του δασκάλου από την Κόρντοβα, του Αβερρόη, ο Ιμπν Αραμπί θα φύγει από την Ισπανία και θα πάει στην Ανατολή, όπου και θα μείνει μέχρι τον θάνατό του.

Η φιλοσοφική σκέψη του Ιμπν Αραμπί μπορεί να χαρακτηριστεί ίσως με μία μόνο λέξη: θεοφάνεια. Για τον μουρθιανό αυτόν μυστικιστή-φιλόσοφο, το Ον και συνεπώς ο Θεός, χαρακτηρίζονται από την ενότητα, αποκλείοντας κάθε δυϊστική ουσιαστική έννοια. Αλλά το Ον αυτό στο οποίο ο Ιμπν Αραμπί αποδίδει την πλήρη ενότητα και το θεωρεί μοναδικό, πρέπει να θεωρηθεί από τον ανθρώπινο νου σε δύο επίπεδα, εξαιτίας της δυαδικής φύσης του νου: το ένα επίπεδο είναι αυτό των συγκεκριμένων γεγονότων, πρόκειται δηλαδή για την εξωτερική εκδήλωση του Οντος. Το άλλο επίπεδο είναι αυτό των Αρχών, δηλαδή του Οντος καθ’ εαυτού, ανεξάρτητου από κάθε περιστασιακό χαρακτηρισμό. Τα εξωτερικά, εκδηλωμένα πράγματα και τα πολλαπλά όντα δεν είναι παρά μόνο οι επιφανειακές μορφές του ενός Οντος, που περνούν από μια εν δυνάμει, σε μια εν ενεργεία κατάσταση. Το Ον, για τον Ιμπν Αραμπί, είναι σαν μια ζωτική παγκόσμια ενέργεια που δημιουργεί, μέσω μιας διαδικασίας σταδιακής αυτοεκδήλωσης, όλες τις μορφές της φύσης, με ιεραρχικό τρόπο, αρχίζοντας από τις μεταφυσικές ιδέες και φτάνοντας ως τον υλικό κόσμο, σαν παραμορφώσεις του Εαυτού του.

Η ύλη είναι κι αυτή μια μορφή όπου εκδηλώνεται η θεία πραγματικότητα και αποτελείται από τα τέσσερα κλασικά Στοιχεία: τη φωτιά, τον αέρα, το νερό και τη γη. Όλα τα πράγματα, μας λέει ο Ιμπν Αραμπί, είναι ζωντανά, εμψυχωμένα από έναν πνευματικό άνεμο, από μια «ψυχή», εκδήλωση του Θεού. Αυτός ο εσωτερικός πανθεϊσμός, που θεωρεί ότι η θεία αύρα διαποτίζει το παραμικρό μόριο ύπαρξης, έχει επίσης χαρακτηριστεί ως «μυστικιστική θεώρηση του φαινομένου του καθρέπτη», γιατί η πολλαπλότητα των μορφών βρίσκεται στους καθρέπτες, που πολλαπλασιάζουν και παραμορφώνουν το Ένα πρωτότυπο, σύμφωνα με την κοίλη ή κυρτή επιφάνειά τους. Οι καθρέπτες όμως είναι κι αυτοί εκδηλώσεις του Ενός. Ετσι, για την φιλοσοφία του Ιμπν Αραμπί, ο Θεός, το Ον, είναι ο δημιουργός, αλλά και το δημιούργημα, είναι ο «Γεννημένος από τον Εαυτό Του, ο χωρίς γονείς».

Για να γίνει αντιληπτή μια τέτοια μεταφυσική έννοια από τον άνθρωπο, πρέπει αυτός να χρησιμοποιήσει την Ατραπό του μυστικισμού και της βιωματικής εμπειρίας, της έκστασης, γιατί η αντίληψη αυτή ξεπερνάει τα όρια της απλής νοητικής λογικής. Και αυτό είναι ίσως το κύριο σημείο της διαφωνίας του με τον Αβερρόη. Για τον Ιμπν Αραμπί υπάρχει «ένας κόσμος ενδιάμεσος ανάμεσα σ’ αυτόν του αγνού Νου και σ’ αυτόν της αισθητής αντίληψης, ένας μεσόκοσμος, που είναι ο κόσμος της ψυχής, που βρίσκεται ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα και που έχει ως όργανο αντίληψης την ενεργητική φαντασία». Ετσι, ο Ιμπν Αραμπί μπορεί να θεωρηθεί στον ισλαμικό στοχασμό σαν εκπρόσωπος μιας μεταφυσικής φαντασίας, που είναι σε θέση να εξηγήσει φιλοσοφικά τον Θεό και τον κόσμο, αλλά και τα πιο περίεργα παραψυχολογικά φαινόμενα του σουφισμού και τις παράξενες μεθόδους του. Χάρι σ’ αυτόν τον ενδιάμεσο κόσμο ο άνθρωπος μπορεί να περάσει από το επίπεδο του φαινομένου, της εξωτερικής επιφάνειας του καθρέπτη, στο επίπεδο του αόρατου, των εσωτερικών αληθειών και να αποκτήσει την απελευθέρωση.

Αντίθετα, η κοσμολογία του Αβερρόη αρνείται την ύπαρξη αυτού του ενδιάμεσου κόσμου και η άρνηση αυτή θα επηρεάσει σημαντικά τη δυτική φιλοσοφία στον σχηματισμό της οποίας συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό ο Αβερρόης στον μεσαίωνα. Κι αυτό θα έχει σαν συνέπεια τον ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον προφήτη, ανάμεσα στον Λόγο και την Πίστη.

Ο Αβερρόης γεννήθηκε στην Κόρντοβα της Ισπανίας το 1126 και ανατράφηκε σε μια οικογένεια με μεγάλη νομική παράδοση. Είχε τεράστια μόρφωση και έγινε, εκτός από φιλόσοφος-γιατρός και νομικός. Ασχολήθηκε επίσης με την αστρονομία και τα γράμματα, επιστήμες που τον βοήθησαν πολύ στην κατανόηση του έργου του Αριστοτέλη, τη φιλοσοφία του οποίου ερμηνεύει και αναζωογονεί, όχι μόνο για τον ισλαμικό κόσμο, αλλά και για τον χριστιανικό της Δύσης. Ο Αβερρόης μπορεί να θεωρηθεί σαν φιλόσοφος-μεταίχμιο, που διαχωρίζει τις δύο όψεις της ισλαμικής σκέψης, την ανατολική και την δυτική. Εκφράζει τον διαχωρισμό ανάμεσα στο Ον και την σκέψη.

Παρόλο που στον δυτικό ισλαμισμό δεν είχε διάδοχο και η επίδρασή του διήρκεσε όσο και η ζωή του, στον χριστιανικό μεσαιωνικό κόσμο είχε τεράστια επίδραση, από τη σχολαστική εποχή του 13ου μέχρι τον 18ο αιώνα, με τη σχολή της Πάδουας. Σε διάστημα είκοσι χρόνων έγραψε σχόλια για όλες σχεδόν τις πραγματείες του αριστοτελικού έργου με τόση επιτυχία, ώστε μπορούμε να πούμε ότι αρχικά η Ευρώπη γνώρισε περισσότερο τον Αριστοτέλη του Αβερρόη, απ’ τον ίδιο.

Μουσουλμάνος και αριστοτελικός ο Αβερρόης επιχειρεί πρώτα απ’ όλα να ενώσει τη λογική και την παράδοση, δηλαδή τη φιλοσοφία με τον θείο Νόμο που εκφράζεται στο Κοράνι. Αλλά ενώ οι προηγούμενοι Αραβες στοχαστές διατηρούν την πλατωνική και νεοπλατωνική σκέψη ενσωματωμένη στον σουφισμό, ο Αβερρόης σπάει αυτή την παράδοση, δίνοντας εξέχουσα θέση στη λογική, την αποσπάει από τη διαίσθηση κι έτσι αρνείται τη δυνατότητα της γνώσης του θείου. Χωρίζει το Είναι από τον Λόγο κι έτσι καθορίζει έναν δυαδισμό, που θα σφραγίσει έντονα την δυτική φιλοσοφική σκέψη ως τις μέρες μας. Για να γεφυρώσει, όμως, το χάσμα με την παράδοση και την πίστη, θεμελιώνει την θεωρία των «δύο αληθειών», ότι δηλαδή κάτι μπορεί να είναι αλήθεια στη φιλοσοφία, αλλά ψέμμα στη θεολογία και το αντίθετο. Μ’ αυτόν τον τρόπο η αβερροϊκή φιλοσοφία κατάφερε να συμβιβάσει το θρησκευτικό ορθόδοξο δόγμα, στο οποίο ήταν προσκολλημένη, με την ελευθερία της φιλοσοφικής σκέψης.

Η λογική αλήθεια και η αποκαλυμμένη, η φιλοσοφία και η θεολογία, συγκρούονται σε σκληρή μονομαχία κι έτσι η φιλοσοφία του Αβερρόη χρησιμεύει ως βάση για τον διαχωρισμό της πίστης και της γνώσης, του Οντος και της σκέψης, κάτι που θα χαρακτηρίσει, με λίγες εξαιρέσεις, την δυτική σκέψη ως την σύγχρονη εποχή. Το ρεύμα αυτό μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει σαν εξωτερική φιλοσοφία, γιατί περιορίζεται σ’ αυτόν τον διαχωρισμό που σπάει την πραγματικότητα. Βασίζεται μόνο στη λογική ή μόνο στη θεολογία και αδυνατεί να βρει τον «ενδιάμεσο κόσμο» που τις ενώνει και τις εναρμονίζει σαν δύο όψεις της ίδιας πραγματικότητας. Η κοσμολογία, συνεπώς, του Αβερρόη εγκυμονεί την εξαφάνιση του κόσμου της ψυχής, της ατομικής αθανασίας, την οποία αρνείται σαν ενδιάμεσο μεταξύ του κόσμου των αγνών ιδεών και του αισθητού κόσμου.

Ετσι η προοδευτική αποστροφή που, στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα, εκδηλώνουν ο Αριστοτελικός σχολαστικισμός και ο λατινικός αβερροϊσμός σχετικά με την πλατωνική θεωρία των ιδεών και της ανάμνησης, που υποστήριζαν ο Σκώτος Εριγένης και ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, σημαδεύει την αρχή της «μεταφυσικής καταστροφής της Δύσης», όπως την ονομάζει ο Τζιλμπέρτ Ντυράντ και την κυριαρχία της εξωτερικής όψης της φιλοσοφίας. Από τότε η εσωτερική φιλοσοφία στη Δύση θα περάσει στο περιθώριο και οι υποστηρικτές της θα αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες από την κατεστημένη σκέψη, όταν επιχειρούν να την διδάξουν έξω από το πλαίσιο των μυστικών οργανώσεων.

TO ENA ΑΛΗΘΙΝΟ ΦΩΣ

Οι λάμπες είναι διαφορετικές, αλλά το φως είναι το ίδιο.
Ερχεται απ’ το Πέραν.
Αν συνεχώς κοιτάς τη λάμπα, χάθηκες. Γιατί από ‘κει
γεννιέται το φαινόμενο της πολλαπλότητας και του αριθμού.
Στερέωσε το βλέμμα σου στο φως και θα απαλλαγείς απ’ τη
δυαδικότητα, που είναι έμφυτη στο περιορισμένο σώμα.
Ω εσύ, που είσαι ο Πυρήνας της Υπαρξης, η διαφωνία
ανάμεσα στον μουσουλμάνο, τον Ζωροάστρη και τον
Ιουδαίο, οφείλεται στην ιδιαίτερή τους άποψη.
Κάποιοι Ινδοί έφεραν έναν ελέφαντα
και τον εξέθεσαν σ’ έναν σκοτεινό σταύλο.
Κι αφού ήταν αδύνατο να τον δουν με τα μάτια,
όλοι τον άγγιζαν με την παλάμη του χεριού τους.
Το χέρι του ενός ακούμπησε την προβοσκίδα
κι αυτός είπε: «Αυτό το ζώο είναι σαν νεροσωλήνας».
Ο άλλος άγγιξε το αυτί του: Σ’ αυτόν το πλάσμα φάνηκε
να μοιάζει με βεντάλια. Άλλος άγγιξε το πόδι του
και περιέγραψε το ζώο σαν το σχήμα μιας κολώνας.
Άλλος χάιδεψε την πλάτη του: «Αληθινά, είπε αυτός,
ο ελέφαντας μοιάζει με θρόνο».

Αν ο καθένας τους κρατούσε ένα κερί,
δεν θα υπήρχε καμιά αντίθεση στα λόγια τους.

Τζαλαλουντίν Ρουμί

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος 48 του περιοδικού “ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ”