Τηλεφωνήστε – επιλέξτε – επικεφαλής

• Τηλεφωνήστε ή τηλεφωνείστε ;

Πρόκειται για ένα λάθος που συναντάμε καθημερινά τόσο σε έντυπα όσο και στην τηλεόραση. Σωστός είναι ο πρώτος τύπος, καθώς πρόκειται για προστακτική αορίστου.

Θεωρία γραμματικής: Η ελληνική γλώσσα έχει 2 τύπους για την προστακτική, έναν του ενεστώτα και έναν του αορίστου. Η προστακτική του ενεστώτα προστάζει για να γίνει κάτι πολλές φορές, ενώ του αορίστου για να γίνει κάτι για μία φορά:

Πολλές φορές όμως συγχέεται η ορθογραφία των δύο τύπων που ακούγονται σχεδόν το ίδιο (με διαφορά ενός `σ’), γράφονται όμως διαφορετικά (ο ένας με `ει’ και ο άλλος με `η’). Πρέπει να σημειωθεί ότι το πρόβλημα εντοπίζεται μόνο στη β΄ συζυγία, β΄ τάξη (αντίστοιχα με τα συνηρημένα σε -έω της αρχαίας ελληνικής, βλ. ποιέω, -ώ) και όχι στα υπόλοιπα, π.χ. αγαπάτε – αγαπήστε, δένετε – δέστε, κοιτάτε – κοιτάξτε.

Συμβουλή: Αν δε μπορείτε να ξεχωρίσετε τους χρόνους, δείτε αν υπάρχει `σ’ στην κατάληξη της λέξης (π.χ. τηλεφωνήστε). Εάν υπάρχει, πρόκειται για προστακτική αορίστου και γράφεται με `η’ (-ήστε). Διαφορετικά γράφεται με `ει’ (-είτε).

• “Επέτρεψέ μου να σε διορθώσω!”

Κι όμως, εδώ υπάρχει λάθος, και μάλιστα εξίσου συχνό με το προηγούμενο: η κακοποίηση που υφίσταται η προστακτική του αορίστου στα σύνθετα ρήματα, δηλαδή: ανέλαβε τις ευθύνες σου, παρήγγειλε ό,τι θέλεις κ.ά. Το ευτύχημα είναι ότι όλο και περισσότεροι ομιλητές προσέχουν πλέον και αποφεύγουν το λάθος. Σε περίπτωση όμως που είστε ακόμα στους υπόλοιπους, προσέξτε:

Θεωρία γραμματικής: Η ελληνική γλώσσα διαθέτει, όπως αναφέρθηκε, προστακτική σε 2 χρόνους: στον ενεστώτα και τον αόριστο, με την προστακτική του ενεστώτα να δηλώνει μεγαλύτερη διάρκεια: αναλάμβανε πρωτοβουλίες, παράγγελνε προσεκτικά, επίτρεπέ μου να παρεμβαίνω όποτε θέλω. Πιο εύχρηστη όμως είναι η προστακτική του αορίστου.

Το πρόβλημα ξεκινά όταν έχουμε κάποιο ρήμα σύνθετο με πρόθεση, το οποίο στην οριστική του αορίστου παίρνει κανονικά εσωτερική αύξηση (όταν αυτή τονίζεται). Αύξηση, ως γνωστό, είναι το `ε’ που παίρνουν οι παρελθοντικοί χρόνοι στην οριστική μόνο και το οποίο χάνεται όταν δεν τονίζεται (έλυσα, έπαιξα αλλά λύσαμε, παίξαμε). Εσωτερική είναι η αύξηση στα σύνθετα (με πρόθεση) ρήματα, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό της λέξης και, όπως αναφέρθηκε, διατηρείται όταν τονίζεται (παρέλυσα, κατέβαλα αλλά παραλύσαμε, καταβάλαμε). Μερικές φορές η αύξηση δεν είναι ένα `ε’ αλλά ένα `η’ (σε περίπτωση που το ρήμα αρχίζει από φωνήεν).

Το πρόβλημα, λοιπόν, και εδώ ξεκινά από τη σχεδόν ίδια προφορά των δύο τύπων και η σύγχυση επιτείνεται από την ολόιδια προφορά και ορθογραφία των απλών (όχι σύνθετων με πρόθεση) ρημάτων αλλά και άλλων ρημάτων της νέας ελληνικής τα οποία πλέον δεν υπακούουν στους κανόνες της αρχαίας ελληνικής. Τα παραδείγματα πάντα είναι περισσότερο διευκρινιστικά:

¹ Σε περίπτωση που δε μας ακούγεται εύηχη μια φράση στη νέα ελληνική, πάντα υπάρχει η ευελιξία της επιλογής (το μεγαλείο της ελληνικής γλώσσας!): Π.χ. Διάλεξε ό,τι θες (αντί επίλεξε).

² Εδώ πρόκειται για ρήμα συνηθισμένο στην καθημερινή χρήση της νεοελληνικής, για το οποίο δεν εφαρμόζουμε πλέον τους κανόνες της εσωτερικής αύξησης (δε λέμε, δηλαδή, διέλεξε, όπως είναι ο τύπος στα αρχαία).

Συνοψίζοντας: Το να χρησιμοποιήσουμε αύξηση στην προστακτική δεν είναι ένα στολίδι στο λόγο μας ούτε και μας κάνει πιο ευγενικούς. Ίσως να μην ακούγεται σωστός ο τύπος της προστακτικής χωρίς αύξηση, αυτό όμως οφείλεται στο ότι τον έχουμε ακούσει λανθασμένα άπειρες φορές, με αποτέλεσμα να τον έχουμε συνηθίσει. Στο β΄ πληθυντικό δεν έχουμε αυτό το πρόβλημα γιατί η αύξηση δεν τονίζεται και αυτόματα χάνεται. Ποτέ, δηλαδή, δε λέμε: “Επελέξτε απάντηση”, αλλά “επιλέξτε”, ούτε “Παρηγγείλτε”, αλλά “παραγγείλτε”.

• Επικεφαλής

Πρόκειται για έναν εμπρόθετο προσδιορισμό της αρχαίας ελληνικής (ο επί κεφαλής, αυτός που βρίσκεται στην κορυφή και ηγείται), ο οποίος συνηθίζεται να γράφεται απλοποιημένος σε μία λέξη. Έτσι, πολλοί νομίζουν ότι πρόκειται για επίθετο, όπως δυστυχής ή συνεχής, με αποτέλεσμα να το κλίνουν κανονικά: του επικεφαλή (ή ακόμα χειρότερα: του επικεφαλούς), τον επικεφαλή, των επικεφαλών.

Το σωστό είναι να μένει άκλιτο: η ευθύνη του επικεφαλής (ή των επικεφαλής), θέλω να μιλήσω στον επικεφαλής. Αρκεί να σκεφτούμε ότι ολοκληρωμένη η φράση θα ήταν ο επικεφαλής άνθρωπος (πολιτικός, στρατιωτικός κ.λπ.), επομένως το άρθρο αναφέρεται στο ουσιαστικό που παραλείπεται και όχι στη λέξη επικεφαλής.

Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαμπινιώτη προτείνει να γράφονται χωριστά οι δύο λέξεις (π.χ. αναζητώ τον επί κεφαλής), έτσι ώστε να αποφεύγονται τυχόν παρανοήσεις.