Τα ρήματα σε -ζω . O Αόριστος των ρημάτων

Η στήλη επιστρέφει εκτάκτως (δηλ. εκ της τάξεως, πέρα από την προγραμματισμένη τάξη, σειρά) για να απαντήσει σε δικές σας απορίες.
Πρώτα-πρώτα θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την άμεση ανταπόκρισή σας στη νέα στήλη, αλλά και για τις εύστοχες ερωτήσεις σας.
Αφορμή για το νέο άρθρο είναι ένα e-mail που έλαβα από τον Κώστα Νικ. τον οποίο και ευχαριστώ για τα σχόλιά του. Ας δούμε λοιπόν τις παρατηρήσεις του :

• Εξετάζω – εξέτασα, αλλάζω – άλλαξα

Τα ρήματα σε -ζω εξωτερικά φαίνονται όμοια, όμως στη χρήση τους συνειδητοποιούμε ότι δεν κλίνονται ακριβώς το ίδιο. Έτσι, τα ρήματα σφάζω και γυμνάζω θα περίμενε κανείς να κλίνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αφού τελειώνουν και τα δύο σε -άζω, ωστόσο ο αόριστος του πρώτου γίνεται έσφαξα και του δεύτερου γύμνασα.
Πού ακριβώς οφείλεται αυτή η διαφορά ;

Θεωρία γραμματικής : Η κατάληξη -ζω δεν είναι τόσο ‘ξεκάθαρη’ όσο δείχνει. Όλα ανάγονται στη γραμματική της αρχαίας ελληνικής (που άλλωστε δεν είναι ούτε η γιαγιά ούτε η μητέρα της γλώσσας μας, αλλά η ίδια η γλώσσα μας σε αρχαιότερη μορφή). Η γραμματική λοιπόν των αρχαίων ελληνικών μας λέει ότι το ‘ζ’ είναι διπλό σύμφωνο, που προέρχεται όμως από πολλούς συνδυασμούς: σ+δ, δ+j (γιότ, ένα ημίφωνο της αρχαίας, κατάλοιπο ακόμα αρχαιότερης μορφής της γλώσσας, που ακουγόταν όπως ακούγεται σήμερα το ‘ι’ στις λέξεις μια, μοιάζω), αλλά και σε μερικές περιπτώσεις και από το γ+j.

Έτσι, τα οδοντικόληκτα ρήματα (όσα έχουν χαρακτήρα τα γράμματα τ, δ, θ) σχηματίζουν τον αόριστό τους σε -σα: πλάθω – έπλασα.
Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται πολλά ρήματα σε -ίζω. Αυτών των τελευταίων η κλίση δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα, σχηματίζουν πάντα αόριστο σε -σα: ελπίζω – έλπισα, σκίζω – έσκισα. Αυτά τα ρήματα σε -ίζω συγχωνεύουν τον οδοντικό χαρακτήρα τους με το πρόσφυμα ‘j’ και έτσι προκύπτει το ‘ζ’ (ελπίδ-j-ω = ελπίζω).

Δημιουργήθηκε έτσι μια κατηγορία ρημάτων σε -ζω με αόριστο σε -σα στην οποία εντάχτηκαν και πάρα πολλά άλλα ρήματα που σχημάτισαν τους χρόνους αναλογικά με τα ρήματα σε -ίζω, -σα. Σε αυτά ο οδοντικός χαρακτήρας δεν είναι εμφανής. Έτσι έχουμε:

Από την άλλη, τα ουρανικόληκτα ρήματα (όσα έχουν χαρακτήρα κ, γ, χ) συχνά παίρνουν και αυτά το πρόσφυμα ‘j’ και άλλα το μετέτρεπαν (στα αρχαία) σε ‘ττ’ ή ‘σσ’ (όπως πράττω – έπραξα), ενώ μερικά με χαρακτήρα ‘γ’ το μετέτρεπαν (μαζί με το j) σε ‘ζ’. Στην κατηγορία των ουρανικόληκτων η κατάληξη του αορίστου είναι -ξα:

Συνοψίζοντας : Το ερώτημα αν ο αόριστος ενός ρήματος σε -άζω γίνεται -ξα ή -σα ανάγεται τελικά στο ερώτημα σε ποια από τις κατηγορίες της αρχαίας εντάσσεται το κάθε ρήμα ή αλλιώς σύμφωνα με ποια κατηγορία της νέας ελληνικής κλίνεται, αφού δεν προέρχονται όλες οι νεοελληνικές λέξεις από την αρχαία ελληνική.

Για παράδειγμα, το ρήμα γκρινιάζω που σχηματίζει αόριστο γκρίνιαξα δεν ανάγεται σε κάποια από τις προηγούμενες κατηγορίες , καθώς είναι λέξη της μεσαιωνικής ελληνικής, προερχόμενη από την ιταλική, επομένως καμία σχέση δεν έχει με τις κατηγορίες που προαναφέρθηκαν (ουρανικόληκτα, οδοντικόληκτα), οπότε εδώ παρεμβαίνει το γλωσσικό αισθητήριο που μας υποδεικνύει τη σωστή χρήση. Καμιά γραμματική δεν μπορεί (και δεν πρέπει) να ισχυριστεί ότι καλύπτει το 100% των περιπτώσεων μιας γλώσσαςΞ‡ το ταξίδι στα άδυτα της ελληνικής δεν τελειώνει ποτέ…. Η χρήση στο στόμα του λαού είναι αυτή που υποδεικνύει σε κάθε (σωστή) γραμματική τους κανόνες, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν για όλα τα γραμματικά φαινόμενα εξαντλητικοί κανόνες.

Βιβλιογραφικές παραπομπές:

1) Μ. Οικονόμου (1971), Γραμματική της αρχαίας ελληνικής, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, σσ. 5-8 και 162-164.

2) Μ. Τριανταφυλλίδης, Αχ. Τζάρτζανος κ.ά. (1941), Νεοελληνική γραμματική της δημοτικής, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, σσ. 330-334.