Η νηστεία

«Διατροφή και Υγεία!» Ωραία ιδέα, ενδιαφέρον θέμα, άριστος συνδυασμός του «τερπνού μετά του ωφελίμου.» Στην έννοια της διατροφής περιλαμβάνεται, βέβαια, η πρόσληψη της τροφής και, κατά συνέπεια, η εκπλήρωση μιας βιολογικής επιταγής και φυσικής ανάγκης. Θα πρέπει δε να είναι σε όλους γνωστό ότι η πραγματοποίηση της κάθε βιολογικής επιταγής συνεπάγεται ως υποχρεωτικό συνακόλουθο, ανταμοιβή και ευεργέτημα το συναίσθημα της ικανοποίησης, της ευχαρίστησης, της τέρψης και της ευδαιμονίας. Με αυτό τον τρόπο, με αυτά τα «δολώματα,» εξασφαλίζεται από τη ΦΥΣΗ η βεβαιότητα της απρόσκοπτης και αποτελεσματικής λειτουργίας αυτής της αυτόματης συσκευής που ονομάζεται οργανισμός του ανθρώπου ή και οποιουδήποτε άλλου ζωικού είδους.

Αυτά σκεφτόμουνα ξεφυλλίζοντας το τελευταίο τεύχος σχετικού περιοδικού σήμερα το πρωί. Αλλά το μυαλό του ανθρώπου κρύβει, βλέπετε, αδιερεύνητα και αξεδιάλυτα μυστήρια και μπορεί, εκεί που δεν το περιμένεις, να αρχίσει να παίζει ή και να παιδιαρίζει με τις λέξεις, τις έννοιες και τις ρίμες, τα ίσια και τα ανάποδα, τα συν και τα πλην, τα θετικά και τα αρνητικά, και να τραβάει το δρόμο του με τη δική του συλλογιστική ανακολουθία!

«Διατροφή και Υγεία» ή τι θα λέγατε για το «Διατροφή και νόσος» ή «Διατροφή και μη υγεία» (κατά το « μη πόλεμος!»). Κι ακόμα παρακάτω: «Μη διατροφή και μη υγεία!» ή «Μη διατροφή και υγεία!»

Εδώ εξαντλείται , για την ώρα η γκάμα των δυνατών συνδυασμών των εννοιών «διατροφή» και «υγεία,» αλλά για στάσου! Τι θα πει «μη διατροφή;» Προφανώς αυτό σημαίνει τη μη λήψη τροφής, ή ασιτία, ή ΝΗΣΤΕΙΑ. Και με το δεύτερο σκέλος τι γίνεται; Μπορούμε να έχουμε «Νηστεία και Υγεία,» ή τα πράγματα μας οδηγούν κατευθείαν στη «Νηστεία και μη υγεία;»

Η έννοια της νηστείας δεν είναι και τόσο εύκολο να καθοριστεί Αυτό γιατί με τη νηστεία μπορεί να εννοούμε την πλήρη αποχή, εκούσια είτε ακούσια, από κάθε τροφή για ορισμένο χρονικό διάστημα ακαθόριστης διάρκειας. Για παράδειγμα, από τις 21.00 ως τις 8.00 την άλλη μέρα (ενδεκάωρη), ή ως το μεσημέρι της άλλης μέρας (δεκαπεντάωρη), ή ως τις 21.00 (εικοσιτετράωρη) ή ακόμα και για δυο ή τρεις μέρες, για μια βδομάδα, για δυο ή τρεις ή και τέσσερις εβδομάδες, είτε και περισσότερο!

Αλλά δεν τελειώνουμε εδώ. Νηστεία μπορεί να σημαίνει και την εκούσια ή και την ακούσια αποχή από ορισμένη ή ορισμένες τροφές. Για παράδειγμα, η συνήθης θρησκευτική νηστεία που απαιτείται από την εκκλησία, κατά την οποία αυτός που νηστεύει δεν καταναλώνει κρέας, αυγά, γάλα, τυριά, ζωικό λίπος, βούτυρο, ψάρι, ελαιόλαδο είτε και άλλο είδος λαδιού, ούτε βέβαια και κρασί, ούτε και τα άλλα οινοπνευματώδη ποτά, για χρονικά διαστήματα, που δυο φορές το χρόνο, διαρκούν από 40 μέρες την κάθε φορά Η συνολική διάρκεια αυτής της νηστείας είναι κάτι παραπάνω από 200 μέρες το χρόνο, δηλαδή 6 περίπου μέρες στις 10. Είναι φανερό ότι η νηστεία αυτού του τύπου, εκτός από τη θρησκευτική της σημασία, αποτελεί μια καλή προσέγγιση του θέματος της υγιεινής διατροφής, με οπωσδήποτε ευεργετικά αποτελέσματα για την υγεία του νηστευτή.

Νηστεία είναι επίσης και η πλήρης αποχή από κάθε είδος τροφής, από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου, για ένα μήνα περίπου, που επιτάσσει η μωαμεθανική θρησκεία, κατά το ραμαζάνι. Αλλά νηστεία είναι και η συνεχής αποχή από την κατανάλωση κρασιού, καθώς και κάθε άλλου οινοπνευματώδους ποτού, που και πάλι επιβάλλει στους πιστούς της η Μωαμεθανική θρησκεία. Η πλήρης αποχή από τροφή, για χρονικά διαστήματα πέρα από το 24ωρο, με μόνη πρόσληψη νερού, και ενδεχόμενα και λίγου αλατιού, χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, για δυο κυρίως λόγους.

1. Ως μέσον εξαγνισμού και ψυχικής ανάτασης. Πράγματι, από την αρχαία εποχή, διατυπώθηκε η άποψη από μεγάλους φιλοσόφους, ιδρυτές θρησκειών, θρησκευτικούς ηγέτες και μύστες μυστηρίων, σύμφωνα με την
οποία η πλήρης είτε και η μερική στέρηση της τροφής συμβάλλει, είτε ακόμα και αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την εξύψωση του ανθρωπίνου πνεύματος, τον εξαγνισμό του ανθρώπου και την προσέγγισή του προς το Θείον. Η συλλογιστική αυτής της δοξασίας, με δυο λόγια, είναι η ακόλουθη :

Α. Με τη στέρηση της απόλαυσης της τροφής, ο άνθρωπος τιμωρείται, κατά κάποιο τρόπο, για σωματικές και ηθικές παρεκτροπές που έχει διαπράξει, και με αυτό τον τρόπο εξιλεώνεται έναντι του Θείου, που πάντοτε απαιτεί την απόδοση «δικαιοσύνης.» Έτσι, απελευθερωμένο πλέον το άτομο από τα «αμαρτήματα» που το βαραίνουν, αποκτά το δικαίωμα να αντικρίζει κατάματα και άφοβα το Ανώτατο Ον, και να αποζητά την προστασία του, την οποία κατά κάποιο τρόπο έχει την πεποίθηση ότι τη δικαιούται. Εδώ πρόκειται για μια καλή και αποτελεσματική ψυχοθεραπευτική αγωγή.

Β. Με τη διακοπή της λειτουργίας της πέψης, αλλά και από το γεγονός ότι ο άνθρωπος με τη νηστεία παύει να ασχολείται με το τι θα φάει και το τι θα πιει, έχει την ευκαιρία και την καθαρότητα του πνεύματος να ασχολείται με θέματα που έχουν ανώτερο πνευματικό περιεχόμενο και εγγίζουν τα ανώτατα επίπεδα της διανόησης και του διαλογισμού.

2. Ως κύριο, είτε και επικουρικό θεραπευτικό μέσο, για την αντιμετώπιση πάρα πολλών νόσων και νοσηρών καταστάσεων. Έτσι, στα περίφημα «Ασκληπιεία,» στην αρχαία Ελλάδα, οι ασθενείς υποβάλλονταν υποχρεωτικά σε τριήμερη τουλάχιστο νηστεία, η οποία συνοδευόταν και από διάφορες θρησκευτικού περιεχομένου τελετουργίες, για την ψυχική και τη σωματική προετοιμασία του ασθενούς για την κύρια θεραπευτική αγωγή που θα ακολουθούσε. Αλλά και από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα υπήρξαν και υπάρχουν, σε κάθε χώρα, σε ολόκληρο τον κόσμο, εξέχουσες φυσιογνωμίες στον ιατρικό χώρο, που εφάρμοσαν και εφαρμόζουν την ολική είτε και τη μερική νηστεία ως κύρια θεραπευτική αγωγή για μεγάλο αριθμό σωματικών και ψυχικών νόσων, με εντυπωσιακά, όπως φαίνεται αποτελέσματα.

Η πρακτική αυτή στηρίζεται στη βασική παρατήρηση ότι σε όλα σχεδόν τα ζώα, παρατηρείται, εντελώς φυσιολογικά, μια πλήρης αποχή από τροφή σε περιπτώσεις νόσου, που σε μερικές περιπτώσεις διαρκεί για αρκετές μέρες. Εξάλλου, η ίδια τάση παρατηρείται και στον άνθρωπο που στις περισσότερες περιπτώσεις νόσου δεν έχει καμιά όρεξη για φαϊ, και μόνο με την επιμονή και με το ζόρι τον μπουκώνουμε με ό,τι νομίζουμε πως του κάνει καλό.

Βέβαια δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, για ορισμένες καταστάσεις όπως είναι η παχυσαρκία και όλα τα συνακόλουθά της, π.χ. η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, οι διάφορες αρθρίτιδες, κλπ., η νηστεία, ολική είτε και μερική, αποτελεί ρεαλιστική και φυσιολογική αντιμετώπιση της κατάστασης, που ασφαλώς μπορεί να αποδώσει θεαματικά αποτελέσματα. Όσον αφορά όμως τις λοιμώξεις, το πράγμα δεν είναι και τόσο απλό.

Ούτε και είναι κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο το σώμα, όταν δεν προσλαμβάνει καθόλου τροφή, μπορεί να αντιμετωπίζει αποτελεσματικότερα το λοιμογόνο παράγοντα, δηλαδή δεν είναι κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο η νηστεία μπορεί να ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού.

Ποια είναι η Φυσιολογία της νηστείας; Παρακάτω θα προσπαθήσω να σας δώσω μια απλοποιημένη γενική εικόνα του τρόπου λειτουργίας του σώματος κατά την ολική νηστεία, με διάρκεια κάπως μικρότερη από εκείνη του συμπαθούς τετράποδου του Ναστρεντίν Χότζα, που, ως γνωστό, μόλις που είχε συνηθίσει να μην τρώει, τίναξε τα πέταλα, προς μεγίστη θλίψη, οδύνη και σπαραγμό του αφεντικού του.

Με την αποχή από την τροφή δεν εισάγονται στον οργανισμό όλα εκείνα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται για τη συνεχή αντικατάσταση των φθειρομένων στοιχείων του σώματος, καθώς και εκείνα που παρέχουν με την καύση τους την απαραίτητη ενέργεια που απαιτείται για τις διάφορες λειτουργίες που επιτελούνται μέσα στο σώμα.

Κατά συνέπεια, κατά τη διάρκεια της νηστείας, ο οργανισμός βρίσκεται σε μια κατάσταση αρνητικού ισολογισμού ύλης, αλλά και ενέργειας, δηλαδή χάνει συνεχώς διάφορα συστατικά του, χωρίς να τα αναπληρώνει και επιπρόσθετα, ξοδεύει συνεχώς ενέργεια χωρίς να προσλαμβάνει ενέργεια από το περιβάλλον.

Κατά τις πρώτες έξι περίπου ώρες μετά από ένα σύνηθες γεύμα, η ενέργεια που απαιτείται για το μεταβολισμό προέρχεται, κατά κύριο λόγο, από τη χρησιμοποίηση της γλυκόζης που απορροφάται από το έντερο. Επιπρόσθετα, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, χρησιμοποιούνται, σε πολύ μικρότερο ποσοστό, και λιπαρά οξέα, καθώς και αμινοξέα που επίσης απορροφούνται από το έντερο. Κατά το ίδιο όμως αυτό χρονικό διάστημα, γλυκόζη και λιπαρά οξέα που δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούνται για άμεση παροχή ενέργειας, εναποθηκεύονται:

Α. η γλυκόζη, με τη μορφή του γλυκογόνου, στο ήπαρ και στους μυς

Β. τα λιπαρά οξέα, με τη μορφή του ουδέτερου λίπους στο λιπώδη ιστό του σώματος

Γ. εάν οι αποθήκες του γλυκογόνου του σώματος είναι υπερπλήρεις, η γλυκόζη που περισσεύει μετατρέπεται σε λιπαρά οξέα, τα οποία επίσης αποθηκεύονται στο λιπώδη ιστό με τη μορφή του λίπους, και

Δ. τα αμινοξέα που προέρχονται από την πέψη των λευκωμάτων της τροφής φέρονται με το αίμα σε όλα τα μέρη του σώματος και παραλαμβάνονται από τα κύτταρα για τη δομή νέου λευκώματος, σε αντικατάσταση αυτού που συνεχώς φθείρεται. Η περίσσεια όμως αυτών των αμινοξέων, αφού αποβάλουν την αμινική τους ομάδα με τη διεργασία της απαμίνωσης η οποία τελικά μετατρέπεται σε ουρία και αποβάλλεται από το σώμα με τα ούρα μετατρέπονται άλλα μεν σε γλυκόζη (γλυκογενετικά αμινοξέα), και άλλα σε λιπαρά οξέα (κετογενετικά αμινοξέα), ουσίες που ακολουθούν το μεταβολισμό της γλυκόζης και των λιπαρών οξέων αντίστοιχα..

Μετά από τις έξι αυτές πρώτες ώρες, και εφόσον δεν ακολουθήσει άλλη πρόσληψη τροφής, η γλυκόζη του αίματος αρχίζει να ελαττώνεται, με συνέπεια την άμεση κινητοποίηση των διεργασιών της διάσπασης του γλυκογόνου του ήπατος σε γλυκόζη, με την οποία τροφοδοτείται το αίμα. Αυτή η γλυκόζη χρησιμοποιείται όπως και πριν, για την παροχή ενέργειας για το μεταβολισμό. Όσον αφορά το γλυκογόνο των μυών, αυτό είτε χρησιμοποιείται επί τόπου για την παροχή ενέργειας στους μυς, είτε, αφού μετατραπεί σε γαλακτικό οξύ, ανασυντίθεται και αυτό σε γλυκόζη για τα περαιτέρω.

Όμως, όλα αυτά τα αποθέματα του γλυκογόνου, που είναι δυνατό να υπάρχουν στο σώμα, δεν μπορούν να επαρκέσουν για τις μεταβολικές ανάγκες του σώματος για χρονικό διάστημα πέρα από 24 περίπου ώρες. Γι αυτό και πολύ νωρίς μέσα σ αυτό το 24ωρο αρχίζει η κινητοποίηση των λιπαρών οξέων από το λίπος των λιπαποθηκών. Όλα τα κύτταρα του σώματος, εκτός από τα νευρικά κύτταρα, αρχίζουν να αντλούν την ενέργεια που χρειάζονται για το μεταβολισμό τους από την οξείδωση λιπαρών οξέων.

Αυτά προέρχονται από:
Α. το λίπος των λιπαποθηκών, και
Β. τη μετατροπή ορισμένων αμινοξέων που απελευθερώνονται από τη διάσπαση του λευκώματος διαφόρων οργάνων του σώματος και, κατά κύριο λόγο, των μυών του σώματος.

Όσον αφορά τον εγκέφαλο, και γενικότερα το νευρικό ιστό, αυτά τα κύτταρα είναι απαραίτητο να εξακολουθούν να καταναλώνουν γλυκόζη για το μεταβολισμό τους, και αυτή η γλυκόζη προέρχεται από μετατροπή σε γλυκόζη άλλων αμινοξέων, που επίσης προέρχονται από τη διάσπαση λευκωμάτων, κυρίως των μυών.
Συμπέρασμα Α: Κατά την ολική νηστεία που διαρκεί πέρα από ένα 24ωρο, ο μεταβολισμός του σώματος μεταβάλλεται σε σημαντικό βαθμό, γιατί τρέπεται σχεδόν αποκλειστικά, στην άντληση ενέργειας από λιπαρά οξέα που προέρχονται από το λίπος των λιπαποθηκών, καθώς και από αμινοξέα που προέρχονται από τα λευκώματα των οργάνων του σώματος, και κατά κύριο λόγο από τους μυς. Κατά συνέπεια προκαλείται περιορισμός του ποσού του λίπους του σώματος, αλλά συγχρόνως περιορίζεται και το λεύκωμα των διαφόρων οργάνων και, κατά κύριο λόγο των μυών, που δεν αποτελεί απόθεμα λευκώματος, αλλά ζωτικό δομικό στοιχείο του σώματος.

Πόσο «φυσιολογική» είναι η κατάσταση της ολικής νηστείας; Η ολική νηστεία που διαρκεί μέχρι και λίγα 24ωρα, φαίνεται ότι αποτελεί κατάσταση που προβλέπεται από τον ενδογενή προγραμματισμό του οργανισμού των ζώων και του ανθρώπου. Μη ξεχνάμε ότι τα ζώα στο φυσικό τους περιβάλλον, – αλλά και στον πρωτόγονο άνθρωπο, πριν από την εγκατάστασή του σε μόνιμη κατοικία η εξεύρεση τροφής αποτελεί (και ήταν) μια διαδικασία και μια περιπέτεια που επαναλαμβάνεται όχι και κατά απόλυτα τακτά χρονικά διαστήματα. Έτσι, ένα σαρκοβόρο ζώο, μετά από ένα επιτυχές κυνηγητό και το συνακόλουθο ικανοποιητικό γεύμα, μπορεί να χρειαστεί να παραμείνει νηστικό για μια περίοδο, ακόμα και αρκετών ημερών, εάν η τύχη δεν είναι και τόσο ευνοϊκή μαζί του. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα της νηστείας, κινητοποιούνται όλοι αυτοί οι μηχανισμοί που περιγράφονται παραπάνω, για τη διατήρησή του στη ζωή, και μάλιστα σε καλή φυσιολογική κατάσταση, ώστε να είναι σε θέση να διεκδικήσει και πάλι, με όλες του τις δυνάμεις, την τροφή του!

Συμπέρασμα Β : Η παράλειψη ενός γεύματος ανά 24ωρο, εφόσον υπάρχει πρόβλημα έστω και ελαφράς παχυσαρκίας, αποτελεί ευεργετική τακτική, γιατί με αυτό τον τρόπο περιορίζεται η πρόσληψη υπέρμετρου ποσού θερμίδων. Πολύ περισσότερο αποτελεσματικό είναι το μέτρο της αποχής από την τροφή για ένα ολόκληρο 24ωρο κάθε τόσο, για παράδειγμα μια φορά την εβδομάδα. Αυτό γιατί με αυτό τον τρόπο δίνεται η ευκαιρία στον οργανισμό, εκτός από τον περιορισμό των προσλαμβανομένων θερμίδων, να πραγματοποιεί κάθε τόσο και μια γενική δοκιμή της κινητοποίησης ολόκληρου του αποθέματος του γλυκογόνου και ενός αρκετά σημαντικού μέρους από το απόθεμα του λίπους. Για τις περισσότερο μακρόχρονες όμως νηστείες, καλό είναι να επιχειρούνται μόνο υπό την επίβλεψη ενός ειδικού πάνω στο θέμα ιατρού.